“Γραμμή Μεταξά” : Ένα μέγιστο τεχνικό έργο

ΘΕΟΔΟΣΗΣ Π. ΤΑΣΙΟΣ*
Ακαδημαϊκός
Ομότιμος Καθηγητής Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου

Τώρα που η τρέχουσα παρακμή-μας στερεί τον Λαό απ’ τις αναπτυξιακές συνέπειες των έργων Πολιτικού Μηχανικού, και τώρα οπου έχει κάκιστα κλονισθεί η ικανότητά-μας για τα σπουδαία, τώρα είναι ίσως η κατάλληλη στιγμή να αναμνησθούμε οτι ελληνικά χέρια, ελληνικά λεφτά, ελληνική διευθυντική οργάνωση κι ελληνική τεχνογνωσία, κατασκεύασαν (πρίν από 80 χρόνια) ένα μέγιστο τεχνικό έργο: Την οχύρωση των Βορείων Συνόρων της Χώρας, κατασκευασμένη απ’ τον Ελληνικό Στρατό κι απ’ τους έλληνες Μηχανικούς. Στη συνοριακή γραμμή Ελλάδας-Βουλγαρίας, κατασκευάσθηκαν 21 Οχυρά (μεταξύ των οποίων η Παπαδοπούλα, το Ιστίμπεη, το Αρπαλούκι, το Ρούπελ, το Περιθώρι, το Πυραμιδοειδές κ.ά.). Το καθένα-τους ήταν ενα περίκλειστο έργο ικανό να αμυνθεί προς κάθε κατεύθυνση, με επιφανειακά έργα βολής (πυροβόλων, όλμων, βομβιδοβόλων, πολυβόλων κ.λπ.) και με ποικίλα άλλα υπόγεια έργα εγκαταστάσεων υποστήριξης (διοικητήριο, θάλαμοι, διαβιβάσεις, μαγειρεία, αποθήκες κάθε είδους, δεξαμενές, νοσοκομείο, συστήματα αερισμού και φωτισμού, αποχετεύσεις κ.λπ.). Ανάμεσα σε κάθε Οχυρό προς τα γειτονικά-του και προς τη μεθόριο, είχαν κατασκευασθεί έργα εκστρατείας και θέσεις μάχης για την επιβράδυνση του εχθρού, μαζί με ισχυρά αντιαρματικά κωλύματα, οδικό δίκτυο κ.λπ.

• Ιδού πρώτα μια συνοπτική παρουσίαση του Έργου:
• Περίοδος 1937-1941
• Δαπάνη 1,5 δισεκατομμύριο τοτινές δραχμές
• Σύνολο ημερομισθίων 3.000.000
• Μήκος υπογείων στοών 24.000 μ.
• Μήκος υπογείων καταφυγίων 13.000 μ.
• Υπόγειες και επιφανειακές εκσκαφές 900.000 κυβ. μ.
• Τσιμέντο (ειδικό 500 χγ/εκ2, καί κοινό) 66.000 τόνοι
• Σκυροδέματα (οπλισμένα και άοπλα) 180.000 κυβ. μ.
• Σιδηροπλισμός 12.000 τόνοι
• Σωλήνες αερισμού 17.000 μ.
• Σωλήνες ύδρευσης 75.000 μ.
• Σωλήνες αποχέτευσης 24.000 μ.

Κάθε σύγκριση με τον υπόγειο σιδηρόδρομο των Αθηνών ή μ’ οποιοδήποτε άλλο σύγχρονο τεχνικό έργο, κάνει τον θαυμασμό-μας να μεγαλώνει για το επίτευγμα εκείνο – ιδίως άν ληφθεί υπόψη η διασπορά του έργου σε δυσπροσπέλαστα βουνά και οι δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες. Κι όμως, το δημόσιο αυτό Έργο πραγματοποιήθηκε φτηνά, σωστά και γρήγορα!
Τί είχαν παραπάνω εκείνοι οι πατεράδες κι οι παππούδες-μας, που δέν το ’χουμε εμείς; Άντε, ντέ… Μερικοί κακεντρεχείς, λένε οτι είχαν λίγο μεγαλύτερη δόση απο κείνη την ιδιότητα η οποία (λόγω εντόπιας ανεπάρκειας;) βαφτίζεται με τον αρβανίτικο όρο «μπέρα». Κι είχαν βέβαια κι έναν εμπειρότατον μάνατζερ που λεγόταν Ελληνικός Στρατός – μια αναγνώριση η οποία δέν ακούγεται όσο συχνά οφείλεται.

Το Έργο μελετήθηκε εξ ολοκλήρου απο το Μηχανικό του Ελληνικού Στρατού, αφού βεβαίως ο γενικός σχεδιασμός απο τακτική άποψη είχε γίνει απ’ το Πεζικό και το Πυροβολικό. Δέν είναι μέσα στους σκοπούς αυτού του Σημειώματος να περιγράψει τις άλλες εκείνες «μάχες», τις διανοητικές, οι οποίες δόθηκαν για τη σύλληψη, την τεκμηρίωση, τον υπολογισμό, τη σχεδίαση και την προδιαγραφή του όλου εγχειρήματος. (Άς θυμηθούμε και το επιστημονικό ανάλογον του Αρχιμήδους με τους γερανούς-του στην άμυνα των Συρακουσών). Αλλ’ είναι ευχάριστο καθήκον να σημειώσουμε εδώ και τον ρόλο του Εθν. Μ. Πολυτεχνείου σ’ αυτήν την προσπάθεια, ιδίως όσον αφορά την όπλιση, τη σύνθεση και τον έλεγχο Ποιότητας του σκυροδέματος του Έργου. Στο «Ειδικό Συμβούλιο Τεχνικών Θεμάτων» του Έργου συμμετείχε ο πρώτος καθηγητής του Ωπλισμένου Σκυροδέματος (και δάσκαλός μου) Περικλής Παρασκευόπουλος, αργότερα δε και ο Αθαν. Ρουσόπουλος και ο Πρύτανις Ν. Κιτσίκης. Η Μελέτη έλαβε υπ’ όψιν τους ανάλογους στρατιωτικούς Κανονισμού Βελγίου, Γερμανίας και Γαλλίας, καθώς και την Έκθεση επισκέψεως στη γραμμή Μαζινό απο Έλληνες Αξιωματικούς. Η τελική Μελέτη όμως εισήγαγε πλείστες καινοτομίες για τις ελληνικές συνθήκες, εν μέρει δε ίσως και για τις διεθνείς. Ανάμεσα στις δράσεις σχεδιασμού των κυρίως οχυρών, είχε τεθεί ως βάση η διπλή βολή (στο ίδιο σημείο) απο πυροβόλο των 220 mm. Η Μελέτη, μεταξύ άλλων, αντιμετωπίζει και τους τρόπους δράσης διατρητικού βλήματος στα επιφανειακά και στα υπόγεια έργα. Η διαμόρφωση των ανοιγμάτων βολής έγινε αντικείμενο ειδικής μελέτης. Το ίδιο και το ενδεχόμενο εκρηκτικής απολέπισης μικροτεμαχίων σκυροδέματος απ’ την οροφή του οχυρού. Η εντυπωσιακότερη, νομίζω, καινοτομία της Μελέτης αφορά τον τρόπο όπλισης του σκυροδέματος με τις ράβδους χάλυβα: «Το ιδεώδες ωπλισμένον σκυρόδεμα, το καλούμενον να ανθέξη αποτελεσματικώτερον εις την ενέργειαν βλημάτων, θα ήτο […] εκείνο εις το οποίον αι ράβδοι:

• Θα ήσαν διατεταγμέναι κατα τας τρείς διαστάσεις
• Με λίαν λεπτήν διάμετρον
• Με πυκνοτάτην διάταξιν, και
• Ασυνδέτως ιστάμεναι.

Είναι σχεδόν απίστευτο, αλλ’ η επιτροπή των Καθηγητών του Πολυτεχνείου και δύο Αξιωματικών, είχε εφεύρει το «Ινωπλισμένο Σκυρόδεμα» (Fiber Reinforced Concrete), τριάντα σχεδόν χρόνια νωρύτερα απ’ τη σύλληψή του στην Ευρώπη και την Αμερική.

Άλλες καινοτομίες αφορούσαν την Τεχνολογία του σκυροδέματος. Σε μια εποχή όπου η συνήθης περιεκτικότητα κοινού τσιμέντου στα οικοδομικά έργα ήταν 250 kg/m3, στην οχύρωση χρησιμοποιούνταν δόση 400 έως (στο πάνω μέρος της πλάκας) και 800 kg/m3 – και μάλιστα, όχι κοινού τσιμέντου, αλλα τσιμέντου υψηλής αντοχής το οποίο είχε αναλάβει η Ελληνική Τσιμεντοβιομηχανία να παράγει ειδικώς για την Οχύρωση.

Η Κατασκευή των έργων παρουσίαζε τις μεγαλύτερες δυσκολίες (οι οποίες ξεπεράσθηκαν κατα θαυμαστόν τρόπο – τεχνικώς και οργανωτικώς): Μεγάλη διασπορά στον χώρο, οδικώς δυσπροσπέλαστες ορεινές θέσεις, ακραίες κλιματικές συνθήκες, απουσία ειδικευμένου προσωπικού κ.ά. Κι άς αρχίσομε απ’ τις τεχνικές Προδιαγραφές για την Παρασκευή του βασικού δομικού υλικού – το σκυρόδεμα. Η σοφή τεχνική προδιαγραφή τόνιζε μεν την σημασία του χαμηλού λόγου «νερό:τσιμέντο» (απαιτούσε, όπου ήταν δυνατόν, ω = 0,45!), αλλ’ απαγόρευε τα στεγνά σκυροδέματα, δίνοντας τιμές slump ίσες με 6 cm για το σώμα και 3 cmγια την επιφάνεια των έργων.
Η χρήση των αναμικτήρων σκυροδέματος έγινε υποχρεωτική απ’ το 1937, μετά δε και απο σχετικά μεγάλης κλίμακας πειράματα με τη συνεργασία του ΕΜΠ, η Υπηρεσία προέκρινε και προμήθευσε δονητές μάζας σκυροδέματος – αεροκίνητους, παρακαλώ, (εκλογή ορθότατη δια το υψίσυχνον του φάσματός των). Δέν ξέρει κανείς τί να πρωτοθαυμάσει σ’ αυτά τα εργοτάξια, τον καιρό που οι άλλες (εκτός Οχύρωσης) κατασκευές στην Ελλάδα δέν ήσαν ακόμη τόσο αναπτυγμένες. Λ.χ., η Υπηρεσία προέβλεπε οτι πολλοί οπλισμοί θα έπρεπε να τοποθετούνται κατα περιοχές, μετά τη σκυροδέτηση ορισμένου πάχους του στοιχείου. Ή, τα αποτελέσματα αντοχής διασταυρώνονταν και με δοκίμια που στέλνονταν στο ΕΜΠ. Ή, η συντήρηση του σκυροδέματος κρατούσε 15 ημέρες – φάρμακο άριστο υπέρ της ανθεκτικότητας σε διάρκεια.
Όλα τούτα, συνεχίζουν να είναι μαθήματα για μερικούς απο μάς, μέχρι σήμερα. Το ίδιο κι η ρητή υποχρέωση του Αξιωματικού του Έργου: την προτεραία της σκυροδέτησης, να βεβαιώνει οτι έχει οργανωθεί πλήρως η εργασία κ.λπ. κ.λπ., ελέγχοντας λεπτομερώς έξι συγκεκριμένες προϋποθέσεις, για να δοθεί η άδεια να προχωρήσει ο Εργολάβος. Κι ο Κανονισμός, έλεγε οτι ο Αξιωματικός Έργων «τυγχάνει προσωπικώς υπεύθυνος» – και το εννοούσε!
Πώς να μήν πετύχουν αντοχές 300 και 400 χγ/εκ2, όταν η υπόλοιπη πιάτσα αγκομαχούσε για το Β120. Μια άλλη σπουδαία απόφαση (απότοκος μακράς ελληνικής εμπειρίας) ήταν η προσθήκη 50 χγ/μ3 λεπτής θηραϊκής γής στα 250 χγ/μ3 κοινού τσιμέντου (στον αναμικτήρα – όχι στο εργοστάσιο) σε όλες τις επενδύσεις των τόξων των σηράγγων. Τέσσερις χιλιάδες τόννοι θηραϊκής γής θα μπούνε έτσι στην Οχύρωση. Είκοσι χρόνια αργότερα, ένας νεαρός Μηχανικός θα κάνει το ίδιο στις σήραγγες/δεξαμενές του Ναυτικού, με λαμπρά αποτελέσματα αντλησιμότητας και στεγανότητας σκυροδέματος.

Άς μιλήσομε τώρα για την Διευθυντική (το managementπου λένε κι οι νεοφώτιστοι) του Έργου. Η επίπονη και δυσχερέστατη κατασκευή του όλου Έργου, έγινε υπό την έμπνευση, οργάνωση και συστηματική επίβλεψη του Στρατού. Ο κάθε «Αξιωματικός Έργου» επιλεγόταν με μεγάλη φροντίδα – και ήταν μια προσωπικότητα εκείνη την εποχή: Οι τεχνικές-του γνώσεις, οι διευθυντικές και οικονομολογικές-του ικανότητες, (αλλά κυρίως μια δυσεύρετη εμμονή στο καθήκον), ήσαν απ’ τα ουσιώδη εκείνα χαρακτηριστικά τα οποία όποιος Μηχανικός τα διαθέτει σήμερα γίνεται ζάμπλουτος.
Ευτύχησα να έχω συνεργασθεί, πολύ αργότερα, ή να έχω υπηρετήσει σε μονάδες Μηχανικού με μερικούς απ’ αυτούς (Στ. Ψαραδέλλης, Αχ. Παυλίδης, Κωνστ. Καλευράς) και ξέρω κι από πρώτο χέρι σε τί πολύτιμα στελέχη αναφέρομαι. Αλλά, βλέπετε η Ιστορία δέν επαινεί τις προσωπικότητες του Στρατού – απλώς διασώζει τα ονόματα μόνον των κνώδαλων που γίνονται κινηματίες.

Το Έργο ήταν ενα περίπλοκο άθροισμα ποικίλων έργων: Οδοποιία, Σήραγγες (οχυρά, διάδρομοι, υπνωτήρια, διαβιβάσεις, νοσοκομεία, αποθήκες, δεξαμενές), Ύδρευση/Αποχέτευση, Αερισμός, Φωτισμός, Τάφροι και χαρακώματα. Ο Στρατός (το «Φρούριο Θεσσαλονίκης» όπως ονομάσθηκε η ειδική Μονάδα) μελέτησε τις ανάγκες σε ειδικευμένο προσωπικό για το όλο εγχείρημα, προώθησε τα κατάλληλα στελέχη αξιωματικών του Μηχανικού (εν ενεργεία ή αποστράτων) και ιδιωτών Πολιτικών Μηχανικών, και ανεζήτησε τους κατάλληλους Εργολάβους για την Κατασκευή. (Σπανιότατα ακολούθησε το σύστημα δι’ αυτεπιστασίας, παρ’ όλο που είχε τη δυνατότητα αυτή). Οι διαγωνισμοί άρχισαν απ’ το 1936 και συνεχίζονταν σταδιακά και μετά το 1939 – μέχρι και μετά την κήρυξη του πολέμου. Όπως ήταν φυσικό, η έλλειψη πείρας στην αρχή δημιουργούσε προβλήματα: Ποιό τιμολόγιο και ποιές προδιαγραφές θα μπορούσαν να περιγράψουν τις απίστευτες και δυσπρόβλεπτες συνθήκες τέτοιων έργων… Και βρέθηκαν θερμόαιμοι υπηρεσιακοί παράγοντες (1936), οι οποίοι πρότειναν την έκπτωση των «δυστροπούντων» εργολάβων. Το σοφόν «Φρούριο Θεσσαλονίκης» όμως, είχε άλλη γνώμη, και έδωσε εντολή «να βελτιωθούν κατα το δυνατόν τα κονδύλια εκείνα τα οποία εζημίωναν ίσως τους εργολάβους λόγω των συνθηκών πραγματοποιήσεως των κατασκευών». Ας παίρνουν μαθήματα οι νεότεροι: Άλλο προστασία του δημοσίου συμφέροντος, κι άλλο ευθυνολαγνεία… Οι φοβεροί εκείνοι Εργολάβοι δε, όταν στέρεψε το δημόσιο χρήμα (1938-39), δέχθηκαν (άκουσον-άκουσον) να εργάζονται επι πιστώσει – να πληρωθούν δηλαδή την επόμενη χρονιά! Τέτοια ήταν η «μπέσα» της γενιάς εκείνης. Η έρευνα για την εξακρίβωση των ονομάτων των ωραίων εκείνων Ελλήνων Τεχνικών οφείλει να συνεχισθεί: Τριανταφυλλίδης, ΕΤΕΚ, Κλαυδιανός… Ο Στρατός προμήθευε στους εργολάβους όλα τα βασικά υλικά (τσιμέντο, σίδερο, ελάσματα, πασσάλους, παραπήγματα, μηχανήματα για εγκατάσταση – αλλα και ειδικόν εξοπλισμό για την κατασκευή, όπως δονητές σκυροδέματος). Ήταν δε ευρύτερη η ευφυΐα εκείνου του εργοδότη-μάνατζερ που ήταν ο Στρατός:

• Τα τιμολόγια ήσαν κρυστάλλινα (για παράδειγμα, επιμετρούσαν και τις πάπιες/έδρανα των σιδηροπλισμών).
• Η φιλοκοινωνική αντίληψη για τους εργαζόμενους ήταν μπροστά απ’ την εποχή (π.χ. σε περιπτώσεις κακοκαιρίας, ο Στρατός πλήρωνε μέχρι 12 μισά μεροκάματα κατα μήνα, κατευθείαν στο προσωπικό των εργολάβων).
•  Ο διοικητής της φρουράς του Οχυρού δέν είχε την παραμικρή δικαιοδοσία πάνω στο εργαζόμενο προσωπικό (ιδιώτες ή στρατιωτικούς), παρά το γεγονός οτι βρισκόμασταν σε εποχή δικτατορίας.

Τα αποτελέσματα αυτού του γιγαντιαίου ελληνικού Έργου είναι γνωστά. α) Απο τακτικής απόψεως, ο νέος αποφασιστικός παράγοντας του μηχανοκίνητου πολέμου απ’ τον (μή αναμενόμενον τότε) Γερμανό επιτιθέμενον, εμείωσε τη σημασία της γραμμής Οχύρωσης. Ωστόσο, οι Γερμανοί δέν παρεβίασαν πουθενά το φράγμα της οχυρωμένης γραμμής Μπέλες – Νέστος. β) Απο τεχνική άποψη τώρα, ούτε οι εντατικοί βομβαρδισμοί του γερμανικού πυροβολικού, ούτε και οι βολές με όπλα ευθυτενούς τροχιάς κατάφεραν τίποτε το ουσιώδες.
Η επιτόπια πειραματική έρευνα την οποία αναθέσαμε προ ολίγων ετών στην Καθηγήτρια του ΑΠΘ κα Ι. Παπαγιάννη (με την ευγενική χορηγία του ΤΙΤΑΝΟΣ), απέδειξε οτι όντως η αντοχή του σκυροδέματος επι τόπου ήταν κατα μέσον όρο 30 έως 40 MPa – γεγονός που σημαίνει οτι η αντοχή συμβατικών δοκιμίων ήταν μεγαλύτερη των 40 MPa. Ενώ ο χάλυβας St 200 που χρησιμοποιήθηκε, είχε όριο διαρροής μεγαλύτερο των 280 MPa και αντοχή θραύσεως 430 MPa, με παραμορφωσιμότητα θραύσεως 200 · 10-3 – χαρακτηριστικά εξαιρετικά για πλάστιμη συμπεριφορά και απορρόφηση ενεργείας εκρήξεων.

Η σύνταξη αυτού εδώ του Σημειώματος έγινε εφικτή χάρις στην προ 15-ετίας παραχώρηση ιστορικών στοιχείων απ’ την Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (Στρατηγός κ. Ι. Δ. Κακουδάκης) μετά από σχετική έγκριση του ΓΕΣ, και τη φιλική συνεργασία με τον Στρατηγό κ. Μπάκα και τον τότε Ταξίαρχο κ. Κρασανάκη, του Μηχανικού.
Είχε έρθει τότε ο καιρός να αναιρέσομε την ενδημούσα αμνησία μας…

ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Διάλεξη στην ημερίδα Οχυρά 1941 – Το 2ο “ΟΧΙ” που πραγματοποιήθηκε την 1/2/2017 στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών. Όλες οι παρουσιάσεις περιλαμβάνονται στην έκδοση : “Η εποποιία του Ρούπελ & τα οχυρά της Γραμμής Μεταξά” (Εκδόσεις Πελασγός – Κοιν.Σ.Επ. Άγκιστρο Δράση – 2017).

 

INFO⊃ Κατάγεται από την Καστοριά. Πτυχιούχος Πολιτικός Μηχανικός του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, με σπουδές στη συνέχεια και στο  Παρίσι.  Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου,  μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του Τορίνο (Ιταλία), αλλά και επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Λιέγης, του Πανεπιστημίου του Νανκίν, του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, του Πανεπιστημίου Κύπρου και της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει δημοσιεύσει 430 επιστημονικές εργασίες και 50 βιβλία σε διάφορες γλώσσες, ενώ το 2013 του απενεμήθη το International Award of Merit In Structural engineering από τη διεθνή Ένωση Γεφυρών και Κατασκευών στη Ζυρίχη. Είναι επίτιμο Μέλος του Διεπιστημονικού Κέντρου Αριστοτελικών Μελετών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μέλος της Επιτροπής Βραβείων American Concrete Institute και το 1986 του απενεμήθη το Μετάλλιο της Πόλεως των Παρισίων. Είναι επίσης εταίρος του Θεάτρου Τέχνης (Κουν).  Τιμήθηκε και με το Μετάλλιο της Πόλεως των Παρισίων.